Tài chính là lĩnh vực mà sự may mắn và kỹ năng thường rất khó phân biệt. Trong ngắn hạn, yếu tố may mắn có thể chiếm đến 95% kết quả. Tuy nhiên trong dài hạn, kỹ năng có thể chiếm đến 95% kết quả. Các thuật toán được chứng minh chặt chẽ và loại bỏ phần lớn các yếu tố may mắn hay ngẫu nhiên trong dài hạn là mục tiêu quan trọng nhà giao dịch thuật toán cần thấu hiểu để thành công.

Sau đây là 3 đồ thị giá của cổ phiếu A, B và C trong 1.000 ngày giao dịch gần nhất. Theo bạn, cổ phiếu nào có xu hướng tăng, cổ phiếu nào có xu hướng giảm và cổ phiếu nào có xu hướng đi ngang?

Đánh dấu X theo suy nghĩ của bạn và xem đáp án ngay bên dưới:

Bạn nghĩ cổ phiếu A sẽ đi ngang hoặc tiếp tục giảm và không có khả năng hồi phục?

Bạn nghĩ cổ phiếu B sẽ có khả năng tăng mạnh? Bạn nghĩ cổ phiếu C sẽ điều chỉnh trong ngắn hạn?

Đáp án cho xu hướng của ba cổ phiếu A, B, C thực tế là không thể xác định được. Bởi vì ba đồ thị trên được tạo rahoàn toàn dựa trên mô phỏng với giá của ngày hôm sau là một hàm phân phối chuẩn dao động từ -7% đến 7% (theo biên độ sàn HOSE) so với giá ngày hôm trước.

Sự thật là cho dù đồ thị bạn đang quan sát thấy như thế nào thì giá của ngày hôm sau vẫn là một hàm xác suất hoàn toàn ngẫu nhiên, không có khả năng dự đoán trước, và không phụ thuộc vào 1.000 ngày kế trước giá di chuyển theo mô hình nào.

Đây là ví dụ điển hình về sự tương đồng đến bất ngờ khi so sánh sự thay đổi giá theo mô hình và theo sự ngẫu nhiên.

Kết quả khi nhầm lẫn sự ngẫu nhiên là mẫu hình

Trong giao dịch thuật toán, giả định một nhà đầu tư tìm kiếm một công thức có thể chiến thắng thị trường trên tập dữliệu của hàng ngàn cổ phiếu như A, B, C thì kết quả dài hạn sẽ như thế nào? Theo quy luật số lớn, dù mô hình tìm ra là gì, nhà đầu tư sẽ thấy giá trị tài sản của mình từ từ hao hụt và thường di chuyển khá sát với hiệu ứng của thuế, phí và trượt giá. Đây cũng là lý thuyết được áp dụng để chứng minh tại sao tổng hợp tất cả các quỹ đầu tư chủ động luôn thua các quỹ đầu tư thụ động và độ chênh lệch thường không khác biệt so với chi phí quản lý và phí giao dịch. Nói một cách khác, nếu trong một môi trường ngẫu nhiên, giao dịch càng nhiều thì thua lỗ càng lớn, không bao gồm các chi phí không thể đo lường khác.

Nguyên nhân lớn nhất dẫn đến sự nhầm lẫn mẫu hình và sự ngẫu nhiên, cũng là điểm đặc biệt nhất của thế giới tài chính: khi quyết định sai vẫn có thể đem lại lợi nhuận lớn và ngược lại. Khác với những ngành nghề khác như nhạc sĩ, phi công, kỹ sư, họa sĩ trong đó một quyết định đúng thường sẽ ngay lập tức có phản hồi tích cực tương ứng và ngược lại. Trong thế giới tài chính, phản hồi thường có độ nhiễu rất lớn và xem xét một vài trường hợp cụ thể có thể dẫn dắt nhà đầu tư theo hướng suy nghĩ sai lầm. Sẽ như thế nào nếu ra quyết định liên tiếp sai lầm nhưng có được lợi nhuận năm lần liên tiếp? Hoặc ngược lại, ra quyết định đúng nhưng thua lỗ năm lần liên tiếp sẽ suy nghĩ ra sao?

Sự nhầm lẫn trên có thể đem lại kết quả cực kỳ tiêu cực trong dài hạn. Điển hình có thể kể tới những nhà đầu tư hoàn toàn không có kinh nghiệm và kiến thức trên thị trường chứng khoán nhưng liên tiếp có lợi nhuận lên đến vài lần tài sản đầu tư trong thời gian ngắn. Khi đó nhà đầu tư sẽ có cảm giác đã xác định được mô hình đầu tư đúng đắn và bắt đầu sử dụng margin cũng như các công cụ nợ hoặc nhận ủy thác đầu tư để rồi khi có một biến cố xảy ra, nhà đầu tư sẽ mất rất nhiều phần lợi nhuận đã tích lũy trong khoảng thời gian trước đó.

Đây chính là mô thức đầu tư đã diễn ra rất phổ biến ở thời kỳ Covid, khi mà các nhà đầu tư mới tham gia thị trường nhưng vô tình kiếm được khoản lợi nhuận rất lớn trong một thời gian rất ngắn. Mô thức này chắc chắn sẽ còn tiếp diễn trong tương lai mà không chỉ giới hạn trong thị trường chứng khoán.

Xác định mẫu hình như thế nào

Điểm phức tạp nhất trong quá trình phân biệt mẫu hình và sự ngẫu nhiên là sự thể hiện bên ngoài hoàn toàn giống nhau, thậm chí sự ngẫu nhiên có kết quả tốt hơn trong ngắn hạn. Có hai phương pháp chính để xác định mẫu hình và tránh sự ngẫu nhiên trong giao dịch thuật toán:

Một, sử dụng nhiều bước kiểm thử chặt chẽ với số lượng giao dịch đủ lớn để chứng minh được xác suất có lợi nhuận của thuật toán trong dài hạn sau tất cả phí, thuế lớn hơn nhiều so với tỷ lệ 50%. Để triển khai chi tiết, nhà giao dịch thuật toán cần nắm rõ các bước kiểm thử dữ liệu quá khứ, tối ưu hóa và kiểm thử dữ liệu tương lai.

Hai, sử dụng các yếu tố cơ sở trong việc định hình thuật toán. Liệu một thuật toán có lợi nhuận là tất cả và không cần giải thích gì thêm? Ví dụ công ty làm ăn tốt, chính trực, trung thực và cổ phiếu tăng thì luôn tốt hơn một cổ phiếu tăng rất mạnh nhưng không rõ lý do vì sao. Về dài hạn, các thuật toán sử dụng máy học có thể phát triển vượt quá khả năng hiểu biết của con người, tuy nhiên, trong ngắn hạn, hiểu rõ nguồn gốc của lợi nhuận sẽ đảm bảo hệ thống vận hành ổn định và tăng trưởng bền vững.